"Ach," de oude man schurkte zijn lichaam een beetje op en neer en ging behaaglijk in de fauteuil zitten, "Je denkt toch niet echt dat jullie ook maar iets echt belangrijks tegen zullen komen? Ik bedoel de echt grote zaken?" Zelf zat ik ook aangenaam achterover geleund met een grote bel cognac in mijn hand, de cassetterecorder tussen ons in op tafel. We bevonden ons in Hotel des Indes in Den Haag.
Natuurlijk. Dit was tenslotte het enige hotel in Nederland met juist die sfeer van vergane glorie waar dit soort gesprekken gevoerd moesten worden. De sfeer van een oude Bogarde-film. "Natuurlijk niet," antwoordde ik. "Wij weten ook wel dat de echt belangrijke zaken waarschijnlijk niet eens op papier stonden. En ongetwijfeld zullen de echte geheimen van de dienst allang vernietigd zijn. Wij geloven echt niet dat ze daarvoor op toestemming van een of andere Haagse ambtenaar wachten." De oude man knikte wat, net of hij niet echt luisterde. Hij zag er niet uit als een spion. Niet als iemand die nachten lang onder een lantaarnpaal in de regen staat, maar meer als iemand die achter een bureau goed tot zijn recht komt. Iemand met vrouw en kinderen, die braaf zijn rapportjes schrijft.
"Maar," vervolgde ik, "je weet maar nooit. De dienst zie ik meer als een enorm bureaucratisch iets. En in bureaucratieën weet je maar nooit wat mensen allemaal opschrijven. Kijk maar eens naar de ex-DDR en naar de Sowjet-Unie, waar toch langzaam maar zeker ook het een en ander los komt..." "Hou toch op," de man leek ongeduldig. "Het verhaal wat ik je hier zal vertellen heeft ook met Rusland te maken, en met Engeland, en Amerika en natuurlijk ons eigen landje. Maar denk maar niet dat je hier ook maar een snipper van zal vinden.
Val me verder maar niet in de reden, dan zal ik jou eens een verhaaltje vertellen. Maar eerst nog eens dit. Je weet dat ik jarenlang in de dienst heb gezeten. Nu de MP onze hele afdeling met een pennestreek heeft opgeheven vind ik.... Nu ja, daarom heb je natuurlijk met mij contact gezocht. Maar ook al ben ik niet zo netjes behandeld, ik zal je geen namen geven.
Geen namen althans die niet toch al bekend zijn. En of je iets aan dit verhaal hebt, weet ik eigenlijk niet.
Nee, val me niet in de reden. Ik vertel dit, maar dan wel op mijn manier."
"Jullie praten altijd maar over de BVD, maar daar hadden wij natuurlijk niets mee te maken. Althans...Nou ja, de achtergronden van dit verhaal gaan ook al terug lang voor er ook maar een BVD bestond. Maar we komen wel uit hetzelfde nest waar ook de BVD later uit is voortgekomen. GS III werden wij voor de oorlog genoemd.
Natuurlijk had GS III hetzelfde doel dat onze afdeling na de oorlog zou hebben. Wij moesten de communisten in de gaten houden. Of althans 'extremistische en staatsgevaarlijke organisaties'. Maar dat kwam in de praktijk op hetzelfde neer.
Geloof nu niet wat ze in de pers altijd laten doorschemeren: dat de Nederlandse geheime dienst uit een aantal klunzen bestaat. Internationaal stonden wij juist zeer goed en degelijk aangeschreven. Waarschijnlijk doen die jounalisten allemaal zo kleinerend, omdat zij zich niet kunnen voorstellen dat een klein land als Nederland ooit zo belangrijk is geweest. Tegenwoordig stelt ons land natuurlijk internationaal ook niet veel meer voor, maar dat was in de jaren dertig wel anders. Wij hadden toen immers Nederlands-Indië nog. En dat maakt wel een verschil.
De geschiedenis waarover ik het heb begint eind jaren dertig.
In 1938 om precies te zijn. Hitler zit stevig in het zadel. De Europese politiek wordt gedomineerd door de crises rond Oostenrijk en later Tsjecho-Slowakije. In het oosten is Japan China binnengevallen. Een gigantische strijd vindt daar plaats. het Japanse leger loopt simpel over de Chinese troepen heen. Maar China blijkt gewoonweg te groot om helemaal te veroveren.
Maar de echte politiek gaat natuurlijk in deze tijd om hetzelfde waar het al jaren om ging. De strijd tegen het communisme.
Ik weet het. Voor veel mensen tegenwoordig is het communisme alleen maar geschiedenis. Maar in die tijd was het sterker dan je je kon voorstellen. Vooral natuurlijk omdat er in alle landen communistische partijen waren die deels legaal, deels illegaal hun werk deden.
Wij bij GS III hielden de communisten in de gaten. Wij waren goed op de hoogte van de Nederlandse partij, tenslotte was Paul de..... Nou ja, dat verhaal is misschien voor een andere keer. In ieder geval, de partij zelf in de gaten houden was makkelijk. Maar er waren ook de illegale groepen waar moeilijker greep op te krijgen was. Nederland was in die tijd het belangrijkste land voor alle internationale spionage.
Ga maar na. Nadat Hitler aan de macht was gekomen in Duitsland en de Duitse Communistsiche Partij verboden werd, was deze ondergronds gegaan. De DKP was verzwakt door de vele arrestaties, maar had nog steeds een groot aantal goed georganiseerde cellen in heel Duitsland. In Nederland, in Amsterdam, zat de gevluchte leiding van de DKP. Zij had haar lijnen met haar partijgenoten in nazi-Duitsland. In Nederland zaten ook illegale Comintern-cellen. Van sommigen zul je wel gehoord hebben: de groep Goulooze, de groep Wollweber, maar ook andere groepen die vooral een internationaal berichtennetwerk onderhielden, zowel met de radio via Londen en Moskou, als via de havens.
Ook de Duitse geheime dienst was natuurlijk actief om de Duitse illegaliteit te bestrijden. Geloof me, de Gestapo was al lang en breed goed georganiseerd in Nederland actief, voor de inval in 1940. Weet je wel dat een aantal hoge Nederlandse politie-functionarissen uit Eindhoven en Rotterdam bijna openlijk meevergaderen bij jaarlijkse bijeenkomsten van politie-inlichtingendiensten in Beieren? Maar laten we weer naar ons hoofdverhaal gaan. In 1938 wordt Paul de Groot onbetwist de belangrijkste man van de Nederlandse communistische partij. Hij zat al geruime tijd in het partijbestuur, maar nu werd hij ook nog eens hoofdredacteur van de communistische krant het Volksdagblad.
De Groot begon meteen een campagne tegen Japan. De Comintern was allang bezorgd voor de Japanse agressie. De communisten waren goed georganiseerd in China en ook in Nederlands-Indië.
Maar op de eerste plaats was men bang voor een direct aanval van Japan op Rusland. Er hadden zich al de nodige incidenten voorgedaan aan de Russische grens met Japanse troepen in China. Rusland was bang voor een gecombineerde aanval van Japan en Duitsland, terwijl de andere kapitalistische landen lachend langs de lijn zouden blijven staan. Of zelfs actief de nazi's zouden helpen. Vooral Churchill had dit al eens een paar keer hardop gesuggereerd. Laat je blik vooral niet vertroebelen door het beeld wat later rond Churchill gebouwd werd: in de jaren dertig was hij vooral een communistenvreter en zeker niet anti-nazi.
Nu ja, Paul de Groot trok wel van leer in zijn krant tegen de Japanse agressie in het oosten. Op de voorpagina van Het Volksdagblad hamerde hij keer op keer op een handelsboycot van produkten uit Nederlands-Indië. Tegelijk richtten ook de communisten in Nederlands-Indië zelf hun propaganda op een actieve oorlog tegen Japan. Zonder gevolg natuurlijk. De belangrijkste Nederlandse politici zoals Colijn en Vorrink haalden hun schouders op. Zij waren vooral voor een neutraliteitspolitiek tegen Duitsland en Japan en zij zouden niets liever zien dan een Comintern die verzwakt werd door een oorlog van de As-mogendheden met Rusland. Zij waren echt niet van zins om de Russen te helpen.
Twee jaar later was dat natuurlijk wel even veranderd.
Nederland was door de Duitsers bezet. In het oosten was er nog geen oorlog met Japan, maar Nederlands-Indië was natuurlijk wel belangrijk voor de oorlogsvoerende landen. Niet voor niets werd de Nederlandse regering in Londen als een volwaardige oorlogspartner behandeld.
Ook wegens een andere reden was de Nederlandse regering politiek van belang. Zoals gezegd, de handel van Nederlands- Indië was van inmens belang. Maar niet alleen voor de geallieerden. Nederland was als vanouds een goede handelspartner met Japan. De meeste olie die Japan gebruikte kwam uit Nederlands-Indië. Zonder die olie zou er aardig wat zand komen in de zo goed geoliede oorlogsmachine van de Rijzende Zon.
Al voor de oorlog met Duitsland was de Nederlandse handelspolitiek in het verre oosten verweven met die van andere landen. Er was hier een handelsverdrag tussen vier landen, de zogenaamde ABCD-landen: Amerika, Brittannië, China en de Dutch-East-Indies.
China was half bezet en had hier weinig in de melk te brokkelen. Maar natuurlijk waren zij niet blij met die olie- export van Nederland naar Japan. Sinds de oorlog in Europa was Nederland meer afhankelijk geworden van Engeland.
Amerika was nog neutraal. De Amerikaanse isolationisten hadden veel invloed. President Roosevelt zou niet gekozen zijn als hij niet had beloofd zich verre van de oorlog te houden.
In juni 1941 valt Duitsland Rusland aan. Plotseling was onze communistenvreter Churchill de bondgenoot van de Sowjet Unie.
In Nederland was de illegaliteit steeds beter georganiseerd.
Maar ook daarvoor al, vanaf het allereerste begin, was de verbinding van het Goulooze apparaat van cruciaal belang.
Al voor de oorlog was Goulooze en zijn groep ondergronds georganiseerd en zij slaagden er ook goed in dat te blijven na de Duitse inval. Bekend is wel dat Goulooze contacten onderhield tussen Moskou en de westerse communisten. Later, na de oorlog toen hij door Paul de Groot uit de partij gewerkt werd, werd hij door De Groot beschuldigd van spionage voor de Engelsen.
Vanuit mijn werk bij GS III weet ik dat dit waar is. Vooral sinds de Nederlandse regering in Engeland zat, hadden wij zelf herhaaldelijk radiografisch contact met Goulooze. Nu Rusland in oorlog was, streefde de Comintern er met haar internationale apparaat naar om ook Amerika in de oorlog te betrekken. Comintern-voorman Dimitroff vreesde dat Rusland niet lang stand zou kunnen houden nu het inderdaad door Duitsland en Japan in haar bestaan bedreigd werd. Dimitroff verzon daarom een prachtige intrige, waarvoor hij het plan van Paul de Groot weer uit de kast haalde. De bewijzen hiervoor kun je vinden in de afschriften van de telegrammen van Goulooze naar Moskou en Engeland, die sinds kort in Moskou zijn in te zien.
Dimitroff en De Groot zetten nu de Nederlandse regering in Londen onder druk. En deze kon nu niets anders dan meespelen.
Ook Nederland was tenslotte gebaat bij deelname van Amerika aan de oorlog, maar tegelijk was men bang voor het lot van Nederlands-Indië.
Het plan van Dimitroff en De Groot zoals dit via Goulooze naar Londen geseind werd, ging als volgt. Naar aanleiding van een aantal nieuwe gruwelijkheden van Japan in China, eisten de Chinezen in het ABCD-handelsoverleg opnieuw een algehele boycot van Japan. Tot nu toe was dit telkens geweigerd, maar nu ging vooral Nederland, en daarna ook Engeland hiermee accoord. De VS hadden op dat moment toch maar heel weinig handel meer met Japan en zij accepteerden deze boycot nu ook.
Vergeet niet, als handelsland met Japan was de VS absoluut niet van belang. Maar Nederland wel. In de herfst van 1941 werd plotseling de oliekraan van Nederlands-Indië naar Japan dichtgedraaid.
De Japanners waren natuurlijk niet gek. Zij wisten hoe afhankelijk zij waren van de Nederlandse olie. Voor Japan was echter wel vervelend dat zij niet zonder meer Nederlands-Indië konden aanvallen met de dreiging van die grote Amerikaanse vloot in Pearl Harbor op de flank. Hoelang zou Amerika buiten de oorlog blijven? Zij waren tenslotte via de ABCD-landen in het verre oosten verbonden met Nederlands-Indië."
De oude man zakte weer achterover in zijn stoel. Tijdens het verhaal had hij zich duidelijk ingespannen. Hij had nu een hoogrode kleur.
Ik bleef zwijgen. Nadat hij een teug van zijn cognac had genomen, haalde hij even diep adem.
" Eigenlijk is dit mijn hele verhaal. Maar in welk schoolboekje heb je ooit gelezen dat de aanval van Japan op Pearl Harbor een plan was van de communisten Dimitroff en De Groot?" Hij zweeg even. "Weet je wat het aardige is. Alles wat ik verteld heb kun je controleren. Maar het zal toch nooit erkend worden als dè geschiedenis. Men gelooft liever in de demonische Jappen die uit overmoed Pearl Harbor hebben aangevallen. Dit past meer in het straatje van Amerika die haar eigen heroïsche rol wil benadrukken, en in het straatje van de Nederlandse en Engelse regeringen die niet de geschiedenis in willen gaan als marionetten van de Russische geheime dienst. Iedereen heeft er belang bij dat Japan als de boosdoener wordt afgeschilderd. Als het land dat zelf verantwoordelijk is voor het uitbreken van die gruwelijke oorlog, en dat de bommen op Hirosjima en Nagasaki dus aan zichzelf te danken heeft.
Niemand wil erkennen dat Japan gewoonweg niet anders kon, omdat Nederland de oliekraan dichtdraaide...."
Ik bleef ook zwijgen, terwijl ik de cassetterecorder uit zette. En ik wist niet wat ik met dit verhaal moest doen.
(c) Mark van Dongen
Terug naar de index van teksten